Το Τροβάτο και τα Επαινιανά (Πιγκιανά) είναι από τα πιο όµορφα χωριά των Αγράφων. Είναι όµορα και στο βάθος των αιώνων είχαν και παράλληλη πορεία και παράλληλη ιστορία. Καταγράφω, συνοπτικότατα, στοιχεία του παράλληλου βίου τους:

Και τα δύο χωριά δηµιουργήθηκαν κατά τη βυζαντινή περίοδο. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας τα βρίσκουµε να ανήκουν στο Σαντζάκι (διοικητική περιφέρεια) Τρικάλων. Στη φορολογική απογραφή που διενήργησαν οι Τούρκοι στα Αγραφιώτικα χωριά, το 1454-1455, βρίσκουµε το Τροβάτο  να έχει 99 οικογένειες (495 άτοµα) και τα Επαινιανά µε τους περιφερειακούς του οικισµούς 260 οικογένειες (1300 άτοµα).

  • Το Τροβάτο και τα Επαινιανά, κατά την Τουρκοκρατία, ανήκαν στον ίδιο ναχιγιέ (δήµο).
  • Και τα δύο χωριά ανήκαν στον αρχικό πυρήνα του αρµατολικιού των Αγράφων.
  • Και τα δύο ήταν Σαρακατσανοχώρια, διέθεταν βοσκοτόπια και είχαν αναπτυγµένη κτηνοτροφία και ονοµαστά τσελιγκάτα.
  • Τροβατιανοί και Πιγκιανίτες είχαν τα ίδια ήθη και έθιµα στην κοινωνική τους συµπεριφορά και τις κοινωνικές τους εκδηλώσεις.
  •  Όταν η Θράκη και η Μακεδονία έπεφταν στα χέρια των Τούρκων (το β΄ µισό του 14ου α. και τον 15ο αι.) εύποροι φυγάδες από τα µέρη αυτά – και ιδίως από τη Θεσσαλονίκη- εγκαταστάθηκαν στα Άγραφα και πολλοί εξ αυτών στο Τροβάτο και στα Επαινιανά. Επίσης, µετά τη Συνθήκη του Ταµασίου (10 Μαΐου 1525) έχουµε αύξηση του πληθυσµού και στα δύο χωριά.
  • Από τις επιστολές του Αναστασίου Γορδίου διαπιστώνουµε ότι το β΄ µισό του 17ου και αρχές του 18ου αι., είχαν αναζητήσει εργασία και είχαν εγκατασταθεί στη Θεσσαλονίκη και αλλαχού Τροβατιανοί και Πιγκιανίτες.
  • Οι Τροβατιανοί και οι Πιγκιανίτες ανέκαθεν ήταν θρήσκοι και λάτρευαν ιδιαίτερα την Παναγία. Γι’ αυτό και στο Τροβάτο υπάρχει η Μονή Κοίµησης Θεοτόκου και στα Πιγκιανά  η Μονή της Παναγίας της Στάνας.

Αξίζει εδώ να αναφέρω και την εξής παράδοση: Στις αρχές του 19ου αιώνα, µερικές φορές Τροβατιανοί πήγαιναν τη νύχτα και έκλεβαν πρόβατα από τα κοπάδια των Πιγκιανιτών. Οι Πιγκιανίτες, όπως ήταν φυσικό, είχαν αγανακτήσει. Με αφορµή το γεγονός ότι σε ένα κοπάδι Τροβατιανού -που συχνά έκλεβε πρόβατα Πιγκιανιτών- είχε πέσει αρρώστια και ψοφούσαν τα πρόβατά του, οι Πιγκιανίτες εσκεµµένα διέδωσαν ευρέως ότι ο Τροβατιανός είχε κλέψει πρόβατα από Πιγκιανίτη κτηνοτρόφο και τα είχε σµίξει µε το κοπάδι του και γι’ αυτό ψοφούσαν τα πρόβατά του, δεδοµένου ότι τα ποίµνια των Πιγκιανιτών τελούσαν υπό την προστασία της Παναγίας της Στάνας. Οι Τροβατιανοί, όταν πληροφορήθηκαν τη διάδοση αυτή, θορυβήθηκαν και δεν ξανατόλµησαν να κλέψουν Πιγκιανίτικα πρόβατα. Η προπαγάνδα των Πιγκιανιτών υπήρξε αποτελεσµατικότατη.

Κατά µία των παραδόσεων, επίσης, το σηµερινό οίκηµα του µοναστηριού της Παναγίας της Στάνας, που φέρει χρονολογία ανέγερσης 1790, σκαλισµένη πάνω από την είσοδο, χτίστηκε πάνω σε παλαιότερο ερειπωµένο εκκλησάκι από απόγονο του µεγαλοτσέλιγκα Πάνου Στάνου, ο οποίος είχε τα κοπάδια του και τις στάνες στην περιοχή. Παρεµπιπτόντως αναφέρω ότι ο Παναγιώτης Στάνος, ο µεγαλοτσέλικας, ο ευσεβής, ο συµπαραστάτης σε όσους είχαν ανάγκη βοήθειας και ο γενναιόδωρος χρηµατοδότης για την κάλυψη αναγκών των ναών, κατά την εκδοχή του χαλκέντερου ερευνητή Πάνου Ι. Βασιλείου, ήταν Τροβατιανός.  

Τα διοικητικά όρια µεταξύ των κοινοτήτων Επαινιανών και Τροβάτου καθορίστηκαν από επιτροπή που συγκροτήθηκε κατά το άρθρο του Ν.∆/τος 2888/1954 και την υπ’ αριθµ. 1144/27-5-1961 απόφαση του Νοµάρχη Ευρυτανίας. Ο τελικός καθορισµός από την ορισθείσα επιτροπή έγινε και υπογράφτηκε οµόφωνα την 25η  Αυγούστου του 1961 και έχει ως εξής:  Τα όρια «… άρχονται από Ντεληδήµου, κατευθείαν Σπανό, κατευθείαν οροσειρά Τσουκασιάκα, κατευθείαν τον κατήφορο Κόκκινα ∆ιάσελα, κατευθείαν οροσειρά Παραµήδα, κατευθείαν οροσειρά Μπουρλούµη, κατευθείαν οροσειρά Σταυρού». Τον καθορισµό αυτό των ορίων υπογράφουν ο Ειρηνοδίκης Ευάγγελος Κ. Τσαγκαρούλης, ο Παναγιώτης Λ. Αποστόλου, αντιπρόεδρος της κοινότητας Επαινιανών (κωλυοµένου του Προέδρου), ο ∆ηµήτριος Θεοδ. Παπαδηµητρίου, πρόεδρος της Κοινότητας Τροβάτου, ο Χρήστος ∆ηµητρίου Ζιώγας και ο Κων/νος Λεων. Καραγεώργος ως σύµβουλοι αντίστοιχα των κοινοτήτων Επαινιανών και Τροβάτου.  

Σηµειωτέον δε ότι ουδέποτε προέκυψαν συνοριακές διαφορές µεταξύ Τροβατιανών και Πιγκιανιτών.

Παραθέτω και ένα ιεροδικαστικό έγγραφο της Λάρισας, του 1651 µ.Χ., στο οποίο βρίσκουµε το Τροβάτο µε το όνοµα Τουρβάτ (Τurvat ή και Durvat) και τα Πιγκιανά µε το όνοµα Πινιανά (Pinyana). Σ’ αυτό το ιεροδικαστικό έγγραφο της Λάρισας (εγγραφή 767/258β) αναφέρεται ότι εκδικαζόταν µια υπόθεση σχετική µε κάποια κληρονοµική διεκδίκηση, στην οποία αµφισβητιόταν αν η µητέρα κάποιου Αποστόλη ήταν η Κονδύλω, από το χωριό Turvat (Τροβάτο). Στο ίδιο ιεροδικαστικό έγγραφο αναφέρεται και το χωριό Pinyana (Πινιανά). Το έγγραφο έχει ως εξής:

 «Η χριστιανή kondilo bt. Andriya (χωριό Turvat στο ναχιγιέ Fenar του Yenisehir) κατηγορεί τον Yusuf Aga b. Abdullah, ζαµπίτη του  cibayet Venice που ανήκει στα βακούφια της Mihrimah, ότι: Ο γιος της Apostoli v. Lambo πέθανε στο πλοίο του καπετάνιου Yusuf Reis και η κληρονοµιά του περιήλθε σε αυτήν. Την κατέσχεσε όµως αυτός ο ζαµπίτης. Ζητάει να της δοθεί η κληρονοµιά του γιου της.

Ο Yusuf Aga οµολογεί ότι κατέσχεσε την κληρονοµιά του Apostoli, αλλά αρνείται το ότι αυτή είναι η µητέρα του. Η Kondilo καλείται να προσαγάγει µάρτυρες, για να αποδείξει τον ισχυρισµό της. Φέρνει τους Panayoti v. Papa Manoli (χωριό Pinyana στον ειρηµένο ναχιγιέ) και Nicola V. Angelaki (χωριό Pisa), οι οποίοι καταθέτουν ότι πράγµατι µητέρα του Apostoli είναι η Kondilo, πατέρας του είναι ο Lambo, παππoύς του ο Yorgi και τόπος γέννησής του το χωριό Durvat. Επίσης, ότι δε γνωρίζουν να υπάρχει άλλος κληρονόµος του, εκτός από τη µητέρα του.  

∆ιατάζεται να ενεργήσουν βάσει της µαρτυρίας (να παραδοθεί δηλαδή η κληρονοµιά στην kondilo) 24 Sa’ban 1062»  [= ελληνική ηµεροµηνία 1651].

Σηµείωση: 
– ζαµπίτης: Ήταν, επί Τουρκοκρατίας,  αστυνοµικό όργανο µε βαθµό αντίστοιχο προς τον σηµερινό αστυνόµο και πολλές φορές ήταν και υπεύθυνος για τους φόρους κάποιου χωριού.
– Το χωριό pisa είναι η Μπέσια, η σηµερινή ∆άφνη.